مراسم کوسه برنشستن یا کوسه گردی

گریم در مراسم

در طول تاریخ به مراسمی کهن بر می خوریم که اغلب جنبه ی نمایشی داشته است.این نمایش ها که برخی از آن ها نیز تا این هنگام در نقاط مختلف ایران اجرا می گردد،حاوی جنبه های مذهبی،ملی،سپاسگزاری،نیایش و موسمی بوده است.
در این نمایش ها تا حدودی گریم و صورتک مشاهده می شود.

مراسم کهن ایران کوسه برنشستن یا کوسه گردی

یکی از مراسم سنتی کهن ایران،کوسه برنشستن یا کوسه گردی نام دارد،که ریشه ی آن را در دوران ساسانی یا پیش از این خاندان می توان جست.نقش اصلی این مراسم را(کوسه) بر عهده دارد.از گذشته های دور(کوسه)شخصیتی پیام آور نوروز،شادی،بهار و زندگی دوباره است.مردم قدم او را پر برکت و پر شکون می داشته اند.این مراسم در طی زمان تغییراتی کرده است.امروزه در برخی از نقاط ایران با نام های گوناگون مانند:کوسه،کوسا،کوسا چوپانان،کوسه گلین،کوسه گلدی،کوسه بردمیندن،کوسه ی ناقالدی و ناقالی کوسه اجرا می شود.

اجرا کنندگان این مراسم کوسه،زن کوسه و همراهان می باشند.تعداد همراهان در اغلب نقاط متفاوت است.در بعضی از نقاط نیز دو کوسه و در جایی دیگر دو زن کوسه مشاهده می گردد.کوسه،زن کوسه و گاهی همراهان از گریم و صورت استفاده می کنند.
نقش کوسه و اطرافیان را در گذشته چوپانان و گاوبانان برعهده داشتند.ولی امروزه نه تنها چوپانان بلکه حمامی و دلّاکان آبادی و افراد متفرقه ی فقیر نیز مراسم کوسه گردی انجام می دهند.مراسم کوسه گردی در گذشته،از روز چهل و یکم زمستان آغاز می شد.امروزه نیز زمان اجرای آن زمستان،ولی روز شروع اجرا در اغلب نقاط متفاوت است.
اجرای مراسم توام با رقص،آواز،شِگِرد آمیخته با طنز و هجو است.در اجرای مراسم،اشتراک بسیاری در نقاط مختلف مشاهده می شود از جمله:
آمدن کوسه و زن کوسه به اتفاق همراهان،رقص و پایکوبی،خواندن اشعار مربوط به مراسم،انجام شیرین کاری توسط کوسه با یاری زن کوسه و اهالی خانه،گرفتن هدایا و دعا برای اهالی خانه خداحافظی می باشد.در خاتمه گلوله باران کردن کوسه و همراهان او با برف توسط اهالی منطقه خارج از خانه انجام می گیرد.
کوسه و همراهان همیشه همراه با سازچی می باشند.وسائل سازچی ها دهل،نقاره،دایره و طبل است.

گریم و صورتک کوسه و همراهان:

کوسه ی گلین یا کوسا

در شهرهای آذربایجان و زنجان مراسم کوسه گردی را کوسا و کوسا گلین می نامند.در خرّم دره به آن آق کوسا و قارا کوسا می گویند.این مراسم از اواخر زمستان تا حدود عید نوروز برگزار می شود.گردانندگان و اجراکنندگان مراسم عبارتند از:
آق کوسا(کوسه ی سفید)،قارا کوسا(کوسه ی سیاه)،صنم(عروس)،دول چالان(دهل زن)،تور باش(تبره کش).
آق کوسا،کلاهی از پوست بز سفید بر سر می گذارد،از یال اسب یا پشم،یک سبیل کلفت می گذارد.قارا کوسا کلاهی از پوست بز سیاه که سه سوراخ در آن تعبیه شده است بر سر و روی می کشد که دو سوراخ برای دیدن و یک سوراخ برای حرف زدن می باشد.
صنم،پسری است تازه سال و نوجوان که یک روبند به چهره می زند.

کوسه در کیوی خلخال

چوپانی،عروس یا گلین می شود.با دقت و سلیقه ی فراوان گلین را می آرایند،یک پارچه ی نازک یا تور بر روی چهره ی او می کشند که تا زیر چشمش را می پوشاند،کوسه،کلاهی از پوست بز یا نمد بر سر می گذارد که تا گردن او را می پوشاند و روی این کلاه دو تا شاخ می گذارد و دو سوراخ برای دیدن بر سرپوش تعبیه می کند.
در تکاب،چهره ی کوسه از زیر کلاه پیداست،لذا  یک ریش بلند از پشم سفید می گذارد،به جای شاخ،دوتا جارو به دو طرف سرش می بندد.

کوسه ی ناقالدی در اراک

کوسه به چهره آرد می مالد.یک پوست بزغاله به سر می کشد که فقط جای نفس کشیدن و حرف زدن و روزنه ی دیدن دارد،به این سرپوش پوستی زنگوله ای می دوزد تا در موقع حرکت کردن،صدا کند.مقداری بوته ی صحرایی با ریسمان و طناب به کله ی خود می بندد،چنان که گویی دوتا شاخ درآورده است.
عروس،یک پسر نوجوان است،که چادر به سر می کند.به لب ها و گونه های خود سرخاب میمالد و چشم ها را سرمه می کشد.دو همراه هر کدام دو شاخ به سرشان می بندند.به این دو نفر(تکه)می گویند.

کوسه ناقالی در اراک

کوسه در این مراسم داماد می شود،از گریم و صورتک استفاده نمی کند.کلاه نمدی بر سر میگذارد.عروس چارقد بر سر می گذارد،آرایشی غلیظ می نماید و چهار نفر همراه پوست بز بر سرشان می کشند که فقط جای چشم ها و دهانشان باز است.لبه های پوست را زنگوله ی کوچک می دوزند.

کوسه ی چوپان های همدان و نواحی آن

کوسه اغلب همراه دو عروس است،کوسه کلاه نمدی به طول نیم متر بر سر دارد که سر و گردنش را می پوشاند،سوراخ هایی برای دیدن و نفس کشیدن بر آن تعیین می شود.دوتا شاخه جارو،دوتا پر،مانند شاخ،روبه بالا با یک قاب گوسفند و یک آیینه ی کوچک نیز بر کلاهش می دوزد.بعضی به جای کلاه یک صورتک پوستی به چهره شان می گذارند،که آن را با دو نخ به پشت گوششان می بندند.

کوسه در آهوتپه ی همدان

کوسه،لباس محلی خود را به تن دارد،منتها صورتکی که از نمد درست کرده به چهره می آویزد،این صورتک دارای دهان و شش عدد دندان دراز چوبی و دو سوراخ برای دیدن است.با پشم سفید ابرو و ریش وسبیل بر روی آن چسبانده اند و دو شاخ از جارو به دو طرف کلاهش دوخته اند.

در حیدره ی همدان

کوسه،کلاهی که به سر می گذارد تا سرشانه اش می رسد،چشم،ابرو و ریش مصنوعی می گذارد،دو شاخ هم از چوب جارو به سر می گذارد.یک بینی از جنس نمد برای خودش درست می کند که شکلی عجیب و خنده آور می شود.

در سلیمان آباد همدان

کوسه،کلاهی از پشم بر سر می گذارد،دو بوته جارو به دو طرف کلاهش وصل می کند.صورتکی چرمی به چهره می زند.

در مریانج همدان

کوسه،کلاه پوستی بر سر می گذارد،چهره اش را با یک تکه پوست می پوشاند،عینک به چشم می زند.دندان های چوبی می گذارد.از چوب های جارو شاخ درست می کند.

کوسه ی گلدی در ملایر(حسین آباد ناظم)

کوسه،کلاه بوقی بر سر می گذارد،که دم دنباله ی آن نیم متر است.زنگی هم به نوک آن آویزان می کند و همچنین تعدادی زنگوله و پولک های رنگارنگ بر آن دوخته شده است.

کوسه در الویر ساوه

کوسه،یک پیرمرد فقیر اما زنده دل،ریش و صورت خود را سیاه میکند،یک کلاه نمدی بر سر می گذارد.یک جارو به پیشانی خود می بندد،به طوری که قسمت پهن جارو به طرف بالا باشد و شکل تاج پیدا کند.